دولت ابراهیم رئیسی، در یک برنامه تبلیغاتی و با ادعای باز کردن درهای ایران به روی گردشگران، الزام صدور ویزا برای گردشگران ۳۳ کشور جهان را به صورت یک‌طرفه لغو کرد. عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی که از مدت‌ها قبل، مانور تبلیغاتی پیرامون این موضوع را آغاز کرده بود، این اقدام را «تصمیم شجاعانه» توصیف کرد و علی بهادری جهرمی، سخنگوی دولت نیز گفت که بین وزارتخانه‌های میراث فرهنگی و امور خارجه برای اجرای این مصوبه «هماهنگی خوبی» وجود دارد.

دولتی‌ها مدعی‌اند که لغو یک‌طرفه ویزا به کاهش آنچه «ایران‌هراسی» می‌نامند، منجر می‌شود و شهروندان کشورهای جهان را ترغیب می‌کند به ایران بیایند.

واکاوی برخورد جمهوری اسلامی با گردشگران خارجی و گروگان‌گیری آنان با هدف تحت‌فشار قرار دادن کشورهای غربی در کنار محدودیت‌هایی که در ایران برای گردشگران خارجی ایجاد می‌شود و البته آمارهای رسمی از میزان ورود مسافران خارجی به ایران از این حقیقت پرده برمی‌دارد که لغو یک‌طرفه ویزا به افزایش شمار گردشگران منجر نمی‌شود؛ هرچند برای دولت منصوب علی خامنه‌ای کارکرد تبلیغاتی دارد.

کشورهایی که ویزا برای شهروندان آن‌ها یک‌طرفه لغو شد

هند، روسیه، امارات متحده عربی، بحرین، عربستان سعودی، قطر، کویت، لبنان، ازبکستان، قرقیزستان، تاجیکستان، تونس، موریتانی، تانزانیا، زیمبابوه، موریس، سیشل، اندونزی، برونئی دارالسلام، ژاپن، سنگاپور، کامبوج، مالزی، ویتنام، برزیل، پرو، کوبا، مکزیک، ونزوئلا، بوسنی و هرزگوین، صربستان، کرواسی و بلاروس، کشورهایی‌اند که گردشگران آن‌ها از این پس برای ورود به ایران به ویزا نیاز ندارند.

در واقع دولت جمهوری اسلامی الزام ویزا را برای گردشگران ۱۷ کشور آسیایی، شش کشور آفریقایی، پنج کشور اروپایی و پنج کشور آمریکای لاتین به‌صورت یک‌طرفه لغو کرده است.

این فهرست از دو منظر سهم این کشورها در اعزام گردشگر به نقاط مختلف جهان و اعتبار گذرنامه‌های ایرانی نزد آن‌ها، قابل‌بررسی است.

پاسپورت ایرانی در قعر جدول اعتبار جهانی

روند سقوط اعتبار گذرنامه‌ ایرانی به دلیل عملکرد جمهوری اسلامی از نخستین ماه‌های وقوع انقلاب اسلامی، آغاز شد و به‌شکلی‌فزاینده ادامه یافت.

براورد نهاد پژوهشی پاسپورت ایندکس هنلی که اعتبار گذرنامه‌های جهان را بررسی می‌‎کند، نشان می‌دهد که گذرنامه‌ ایرانی در سال ۲۰۲۳ در جایگاه هفدهم از آخر و همرده با کشورهایی مانند سودان جنوبی ارزیابی شده است.

ایرانیان در حال حاضر می‌توانند به ۴۳ کشور جهان بدون الزام ویزا سفر کنند. در حالی که گردشگران ژاپنی که حالا امکان سفر بدون ویزای آنان به ایران نیز فراهم شده است، می‌توانند بدون ویزا به حدود ۱۹۰ کشور جهان سفر کنند. 

شهروندان ایران برای سفر به کشورهایی مانند ژاپن نه‌تنها به ویزا نیاز دارند که در بسیاری از موارد، درخواست آنان برای ویزای این کشور یا کشورهای اتحادیه اروپا و آمریکای شمالی رد می‌شود. مسئله‌ای که به‌طور مستقیم با عملکرد جمهوری اسلامی ارتباط دارد.

بررسی آمار پناهندگان و مهاجران ایرانی در بیش از چهار دهه گذشته نیز این موضوع را اثبات می‌کند.

سیاهه‌ای برای مانور و تبلیغ

لغو روادید یک‌طرفه ویزا برای گردشگران ۳۳ کشور جهان که از روز چهارشنبه ۲۲ آذر در کانون توجه رسانه‌های وابسته جمهوری اسلامی قرار گرفت، می‌توان به‌صراحت یک مانور تبلیغاتی برای حاکمیت محسوب کرد. نگاهی به این فهرست نشان می‌دهد که سهم برخی از این کشورها از اعزام گردشگر به نقاط مختلف جهان، تقریبا هیچ است. شمار اندک مسافران ورودی آنان به ایران نیز در بالا رفتن آمار گردشگری و ارزآوری برای ایران تاثیری ندارند.

طی دو سال اخیر مقام‌های جمهوری اسلامی به‌تناوب و به شکلی ریاکارانه‌ ادعای افزایش شمار گردشگران به ایران را تکرار می‌کنند؛ حال‌ آنکه آمار نشان می‌دهد بیشتر مسافران خارجی ورودی اتباع کشورهایی مانند عراق بوده‌اند که به قصد زیارت به شهرهایی مانند قم و مشهد سفر کرده‌اند. در مقابل، سایت‌های گردشگری که میراث‌دار تاریخ‌ و فرهنگ ایران‌اند، کمترین بازدیدکننده خارجی را داشتند.

جذابیت‌های گردشگری ایران و درآمدهای غیرنفتی

میراث فرهنگی و تاریخی کهن، جغرافیای منحصربه‌فرد و طبیعت چهارفصل بسیاری از گردشگران را در نقاط مختلف جهان ترغیب می‌کند به ایران سفر کنند. به این موارد باید کاهش ارزش پول ملی را نیز افزود که موجب شده است سفر به ایران برای گردشگران اروپایی و آمریکایی ارزان تمام شود؛ بنابراین طبیعتا باید شمار علاقه‌مندان سفر به ایران افزایش پیدا کند اما مسئله این است که شرایط ایران به‌هیچ‌عنوان طبیعی نیست.

شیب نزولی کاهش شمار گردشگران خارجی به ایران پس از وقوع انقلاب اسلامی آغاز شد و طی چهار دهه ادامه یافت. با این حال، هم‌زمان با رویدادهای سیاسی و اجتماعی داخلی و تنش‌آفرینی‌های جمهوری اسلامی در منطقه و در سطح بین‌المللی، کاهش آمار گردشگران هم قابل‌توجه شد.

به‌ عنوان‌ مثال، ورود گردشگران خارجی به ایران در سال ۱۳۸۸ پس از اعتراض‌های سراسری به نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری، نسبت به سال قبل از آن بیش از ۲۲ درصد کاهش یافت.

در دو سه سال اخیر نیز که حکومت ایران گروگان‌گیری از شهروندان خارجی را به‌ رویه‌ای برای تحت‌فشار گذاشتن کشورهای غربی تبدیل کرد، شمار گردشگران خارجی به‌طور محسوسی کاهش یافت و پس از خیزش سراسری مردم در سال ۱۴۰۱ به اوج رسید.

پاییز و زمستان گذشته، هم‌زمان با خیزش سراسری مردم در ایران و سرکوب خونین آنان از سوی حکومت، کشورهایی مانند فرانسه، بریتانیا، کانادا، آمریکا، اتریش، اسپانیا، آلمان، ایتالیا، هلند، سوئد و بلژیک به شهروندان و به دوتابعیتی‌ها هشدار دادند که به ایران سفر نکنند زیرا خطر بازداشت خودسرانه آنان را تهدید می‌کند. برخی از این کشورها مانند بریتانیا در اطلاعیه‌های بعدی نیز سطح هشدارشان را بالا بردند و از شهروندانشان خواستند سفرشان به ایران را لغو کنند.

کمتر از یک ماه پس از شروع اعتراض‌ها در ایران، ابراهیم‌ پورفرج، رئیس جامعه تورگردانان، خبر داد تورهای گردشگری به ایران لغو شده‌اند. هم‌زمان، محمدعلی فرخ‌مهر، رئیس جامعه هتلداران، نیز از لغو ۷۰ درصدی رزرو هتل‌ها خبر داد.

اندکی پس از آن نیز محسن حاجی‌سعید، رئیس هیئت‌مدیره راهنمایان گردشگری گفت که تمام تورهای گردشگری ورودی از مبدا كشورهای آلمان، اسپانیا، برزیل و استرالیا به‌طور كامل لغو شده‌اند.

این روند در ماه‌های بعد نیز ادامه یافت و به افتضاح شکست جمهوری اسلامی در کشاندن تماشاچیان جام‌جهانی فوتبال در قطر به هتل‌های جنوب ایران منجر شد. مقام‌های دولتی از ماه‌ها قبل خبر داده بودند که بالغ‌ بر هشت هزار تخت در هتل‌ها و مراکز اقامتی کیش و بیش از ۱۲ هزار تخت در استان‌های هرمزگان، بوشهر، فارس و تهران برای پذیرایی از گردشگران ورودی از مبدا قطر آماده کرده‌اند اما تماشاچیان فوتبال از سفر به ایران خودداری کردند و این پروژه با شکست مواجه شد.

محدودیت‌های جمهوری اسلامی برای گردشگران

چنانچه گفته شد، جذابیت‌های تاریخی، فرهنگی، طبیعی و جغرافیایی ایران منحصربه‌فرد است و هر فرد علاقه‌مند به تاریخ و فرهنگ را به سوی خود فرامی‌خواند؛ با این حال، محدودیت‌هایی که حکومت ایران برای گردشگران ایجاد می‌کند، باعث می‌شود حتی به فرض اینکه خطر بازداشت خودسرانه هم در میان نباشد، آن‌ها تمایل نداشته باشند به ایران سفر کنند.

الزام به رعایت حجاب اجباری، ممنوعیت نوشیدن الکل، مسدود بودن پهنای باند جهانی و فیلترینگ گسترده برای شهروندی که زندگی در دنیای آزاد را تجربه کرده، تقریبا غیرممکن است.

بر مبنای گزارش دفتر بازاریابی و توسعه گردشگری خارجی، در هفت ماه ابتدایی سال ۱۴۰۲ حدود یک میلیون و ۸۰۰ هزار گردشگر به ایران سفر کرده‌اند. با این حال صرف‌نظر از اینکه شمار انبوهی از این گردشگران همان زائران مشهد و قم بوده‌اند، مقایسه این آمار که کل ایران را شامل می‌شود، با شهرهای گردشگرپذیر کشورهای دیگر، وضعیت فاجعه‌آمیز ورود خارجی‌ها به ایران را آشکار می‌کند.

به‌ عنوان‌ مثال، داده‌های وزارت گردشگری ترکیه نشان می‌دهد که شهر ساحلی آنتالیا در بازه زمانی ژانویه  تا ابتدای نوامبر ۲۰۲۳، یعنی ۱۰ ماه، میزبان بالغ بر ۱۵ میلیون گردشگر بود. جالب‌تر اینکه شهروندان روسیه که جمهوری اسلامی برای آن‌ها فرش قرمز پهن می‌کند، رتبه نخست گردشگران خارجی آنتالیا را به خود اختصاص دادند. پس از آن‌ها نیز شهروندان آلمان، بریتانیا و لهستان در رتبه‌های دوم تا چهارم قرار گرفتند.

به‌ گفته محمد نوری ارسوی، وزیر فرهنگ و گردشگری ترکیه، درآمد این کشور از محل گردشگری طی ۹ ماه ابتدایی سال جاری ۴۲ میلیارد دلار بود. کافی است این رقم را با میزان درآمد ایران از محل گردشگری مقایسه کنیم. بر اساس گزارش آماری علی‌اصغر شالبافان، معاون وزیر میراث فرهنگی، درآمد ایران از محل گردشگری در کل یک سال گذشته کمی بیشتر از شش میلیارد دلار بود که حدودا معادل یک‌هفتم درآمد ترکیه از محل گردشگری در ۹ ماه است.

با در نظر گرفتن مجموع این موارد می‌توان گفت لغو یک‌طرفه ویزا برای گردشگران ۳۳ کشور با ادعای «باز کردن درهای توریسم» مصداق ضرب‌المثل «شیرین کردن دهان با حلوا‌حلوا کردن» است. جذب گردشگر با ایجاد اعتماد و امنیت در جامعه جهانی ارتباط مستقیم دارد و باید زیرساخت‌های آن همسو با شیوه‌های نوین جهانی فراهم شود.